نخستین هیأت و مرثیه‌سرایی پس از واقعه عاشورا در کجا صورت گرفت
نیمه دوم قرن چهارم، آل بویه با رویکرد شیعی روی کار آمد و به دستور معزالدوله در سال ۳۵۲ هجری، برای نخستین بار در دهه اول محرم عزاداری‌های حسینی به صورت آشکار و همگانی در بغداد برپا شد.
به گزارش موج خبر، امین فروغی، پژوهشگر و استاد دانشگاه در هفتمین پیش نشست تخصصی همایش علمی هیأت و آیین‌های مذهبی که با عنوان «تطور هیات از قرن اول تا چهارم هجری» برگزار شد، با تأکید بر ریشه‌دار بودن آیین های عزاداری و برشمردن شباهت هایی میان آنچه امروز در زمینه عزاداری وجود دارد و آنچه در گذشته برقرار بوده است، گفت: در سوگ پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله شاعری به نام حسان بن ثابت مرثیه سرایی کرده و در اشعار خود، مردم را به سیاه پوشی تشویق کرد. در سوگ امیرالمؤمنین و امام مجتبی علیهما السلام سیاه پوشیدند و عمامه سیاه بر سر گذاشتند. در تاریخ آمده است که در سوگ امام حسین علیه السلام هیچ زن هاشمی و قریشی نبود مگر اینکه جامه سیاه به تن کرده بود. پس باید سیاه پوشی و سیاه پوشاندن در عزاداری را جزو سنت‌های دیرینه تاریخی به حساب آورد.
وی ادامه داد: سنت دیگر، سرودن مرثیه بوده است که ما در فرهنگ‌های مختلف مشاهده می‌کنیم. به خصوص در فرهنگ عرب قبل از اسلام، جایگاه این مرثیه‌ها به قدری اهمیت داشته است که حتی یکی از اغراض شعری در عرب، «رثا» است. می‌دانیم که اغراض شعری یعنی موضوعات شعری از جمله مدح، رثا، فخر، وصف و پند و اندرز. رثا یکی از این موضوعات بوده و هر شاعری، مرثیه‌هایی داشته است. به عنوان مثال، در تاریخ پیش از اسلام، «خنساء» را داریم که شاعر سوگواره عرب بوده است که دیوانی از او در دست است.
این استاد دانشگاه خاطرنشان کرد: سنت دیگر، خواندن مرثیه با لحن و ندای محزون است، یعنی تلفیق شعر با موسیقی آوازی و در برخی فرهنگ‌ها، با موسیقیِ سازی نیز شعر را تلفیق می‌کردند؛ به عنوان مثال در قرن اول هجری در کتاب الاغانی ابوالفرج اصفهانی آمده که حضرت سکینه سلام الله علیها دختر امام حسین علیه السلام بیت شعری را در واقعه عاشورا سرود: «یا ارض ویحک اکرمی امواتی / فلقد ظفرت بسادتی و حماتی». ابوالفرج می‌گوید سکینه سلام الله علیها این شعر را برای ابن‌سریج موسیقی‌دان بزرگ مدینه فرستاد تا آهنگ و لحن خوبی برای شعر بسراید و ابوالفرج می‌گوید این موسیقی بر سر زبان ها افتاد و باعث شهرت ابن‌سریج شد.
فروغی سنت دیرینه دیگر را عزاداری کردن به صورت جمعی دانست و گفت: از دیگر سنت‌هایی که با عزاداری امروز نیز مشابهت دارد، عزاداری کردن به صورت جمعی است. یکی از زیباترین تصاویر نوحه سرایی ها در قرن اول هجری، سه بیت اول قصیده تائیه کبری از دعبل خزاعی است که آن را نزد امام رضا(ع) خواند. این امر نشان می‌دهد که نوحه‌گران که برخی از آن ها گنگ بودند و بعضی از آن ها گویا، با هم گفت وگو آغاز کردند. با ناله‌های سوزان خودشان، با هم سؤال و جواب کردند. باید توجه داشت که این ابیات، چه تصویر زیبایی از هیات‌های گذشته به دست می دهد.
نخستین پایه‌گذاران هیأت بازماندگان خاندان امام حسین علیه السلام بودند
وی در ادامه گفت: صرف نظر از این که بخواهیم معنی لغوی هیأت را واکاوی کنیم، محتوی و عمل انجام شده در هیأت همان است که در مجالس قدیم انجام می‌شده است. البته عنوان هیأت، عنوانی جدید و متأخر است که در سده های اخیر به مجالس عزاداری اهل‌بیت اطلاق شده است. در گذشته به این مجالس عزاداری، «مَأتم» می‌گفتند، به معنی محل ماتم و اندوه. می توان گفت نخستین کسانی که هیأت را پایه گذاشتند، بازماندگان از خاندان اباعبدالله الحسین(ع) بودند که از همان عصر روز عاشورا این کار آغاز شد. نخستین شکل هیأت پس از واقعه عاشورا، «هیأت کاروانی» بود، نه هیأت‌های ثابت؛ چرا که سوگواران، همان اسرایی بودند که به ناچار باید حرکت می‌کردند.
این پژوهشگر در ادامه به نمونه‌هایی تاریخی از عزاداری اشاره کرد و گفت: یکی از نخستین مراثی که تاریخ ضبط کرده، مرثیه حریر بن سهل بن حبیب شهرزوری است که نقل می‌کند سال 61 هجری از مکه بر می‌گشتم، گذرم به کوفه افتاد و دیدم مردم همه جشن و پایکوبی می‌کنند و عده‌ای هم سر در گریبان برده و اشک می‌ریزند. از پیرمردی که نزدیکم بود سؤال کردم چه عیدی است که من خبر ندارم؟ پیرمرد با شک و تردید به من نگاه کرد، بعد گفتم پیرمرد نترس من غریب و مسافرم. مرا کنار کشید و گفت ما دیگر عیدی نداریم. به صورتی رمزی اشاره کرد که دو لشکر با هم رو به رو شد و سپاه عبیدالله بن زیاد پیروز شد و لشکر حسین بن علی(ع) شکست خورد؛ آنگاه پیرمرد شروع به مرثیه‌خوانی کرد. این گزارش‌های تاریخی حاکی از اولین جرقه‌های عزاداری بر سیدالشهدا(ع) است.
فروغی افزود: مراثی نخستین دیگر، مراثی‌ای است که حضرت زینب(س)، حضرت ام‌کلثوم(س) و امام سجاد (ع) در مجلس ابن زیاد و بازار کوفه خواندند. به عنوان مثال حضرت ام‌کلثوم(س) در بازار کوفه اینچنین خواند: «قَتَلْتُمْ أَخی صَبْراً فَوَیْلٌ لاِمِّکُمُ/ سَتُجْزَوْنَ ناراً حَرُّها یَتَوَقَّدُ/ سَفَکْتُمْ دِماءً حَرَّمَ اللهُ سَفْکَها/ وَحَرَّمَهَا الْقُرآنُ ثُمَّ مُحَمَّدُ». یعنی شما برادر مرا با شکنجه کشتید، پس واى بر مادرانتان، به زودى با آتشى که حرارتش شعله مى کشد، کیفر خواهید دید. شما خون هایى را که خدا و قرآن و محمد(ص) محترم شمردند، بر زمین ریختید.
وی یادآور شد: نوشته‌اند که وقتی حضرت این خطبه و اشعار را خواندند، ولوله‌ای در بازار افتاد که زنان موی خود را پریشان کردند و خاک بر سر ریختند و پنجه به صورت کشیدند و به صورت خود لطمه زدندو هیچ زن و مردی گریان‌تر از آن روز دیده نشده بود. همچنین هنگامی که حضرت زینب(س) سر امام حسین علیه السلام را دیدند، چنین سرودند:
یَا هِلَالاً لَمَّا استتمَّ کَمالاً / غَالَهُ خَسْفُهُ فَأبدی غروباً
ما تُوَهَّمْتُ یا شقیق فُؤادی / کَانَ هذا مُقَدّراً مَکْتُوباً
یا أخی فاطِمُ الصغیرةِ کَلِّمها / فَقد کادَ قلبُهَا أنْ یذوباً
ای هلال ماهی که هنوز کامل نشده دچار کسوف گردیدی و از نظرها پنهان شدی، ای پاره قلب من، گمان نمی کردم سرنوشت ما چنین باشد. ای برادر! با فاطمه خردسالت سخن بگو که نزدیک است دلش از غصه و اندوه آب شود.
همچنین اشعاری نیز برای حضرت رباب ذکر شده است: وَاحُسَینَا! فَلَا نَسِیتُ حُسَینَاَ/ اَقصَدَتْهُ اُسِنَةُ الاَعدَاءِ/ غَادَروُهُ بِکَربَلَاء صَرِیعَاَ/ لَا سَقَی اللهُ جَانِبَی کَربَلَاءَ؛ هیچ گاه حسین(ع) را از یاد نخواهم برد که نیزه‌های دشمنان، بدن او را چاک چاک کرده است. در کربلا به نیرنگ، او را بر زمین زدند. خداوند، کران تا کران کربلا را سیراب نکند!
آل‌بویه برای اولین بار مراسم دهه اول ماه محرم را برگزار کرد
فروغی درباره بروز جلوه‌های عزاداری در دوران آل بویه گفت: این‌ها از گزارش‌های تاریخی عجیبی است که ما در قرن چهارم از هیأت‌ها داریم. تا نیمه دوم قرن چهارم، آل بویه با رویکرد شیعی روی کار آمد و به دستور معزالدوله در سال 352 هجری، برای نخستین بار در دهه اول محرم عزاداری‌های حسینی به صورت آشکار و همگانی در بغداد برپا شد. بستن مغازه‌ها و تعطیل کردن بازار‌ها، سیاه پوش کردن بازار‌ها و دسته عزاداری تشکیل دادن از جمله گزارش های تاریخی مربوط به دوره آل بویه است که به دست ما رسیده است.
ممنوعیت عزاداری در دوره سلجوقیان
وی به اقداماتی که مخالفان اهل‌بیت(ع) در قبال آیین‌های شیعی انجام دادند نیز اشاره کرد و افزود: در این اثناء، آغاز مخالفت‌های دشمنان اهل‌بیت(ع) با این آیین‌ها را داریم. بنا بر نقل «الکامل فی التاریخ» ابن اثیر، مخالفان در مقابل عید غدیر ( 18 ذی الحجه)، روز 26 ذی الحجه یعنی روزی که ابوبکر با پیامبر اکرم(ص) از مکه خارج شدند و به غار رفتند، عید غار بیان کردند! همچنین در مقابل روز عاشورا (10 محرم)، روز 18 محرم را علم کردند که روز قتل مصعب بن زبیر بود. بنابراین از همین ایام که هیأت‌های شیعی در حال رشد و نمو و رسمی شدن هستند، دشمنی‌ها نیز شدت گرفت و نقطه اوج آن، فتنه محل کرخ در بغداد است که محل سکونت شیعیان بود. در سال 361 آتش سوزی بزرگی به تلافی کشته شدن یکی از اهل تسنن به راه انداختند که به دستور ابوالفضل شیرازی که مخالف شیعیان بود، 17 هزار نفر در آتش سوختند و 300 دکان تخریب شد. این مخالفت ها با شیعه و آیین های مذهبی او ادامه داشت تا اینکه در دوره سلجوقیان، ممنوعیت عزاداری را شاهد هستیم.
براساس این گزارش، اولین همایش علمی هیأت و آیین‌های مذهبی بناست 25 و 26 بهمن‌ماه به همت مرکز احیای امر دانشگاه امام صادق(ع) و اندیشکده هیأت سازمان هیأت و تشکل‌های دینی در تهران برگزار شود.
انتهای پیام/
به پیج اینستاگرامی «موج خبر» بپیوندید
instagram.com/moojekhabar.ir